STRASBURSKI wymiar sprawiedliwości

Co może zrobić polski obywatel, kiedy czuje się niesprawiedliwie potraktowany we własnym kraju w zakresie łamania praw człowieka? Gdzie ma szukać pomocy, jeśli system prawny w ojczyźnie go zawiódł? Jak może dochodzić swoich praw przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu? Niżej wskazówki, których udziela adwokat Marcin Wielec.

1. Aby rozwiązać powstały spór prawny pomiędzy zantagonizowanymi co najmniej dwiema stronami należy zbadać racje uczestniczących stron i doprowadzić do sprawiedliwego rozsądzenia. Znaczy to, że powinien istnieć niezależny i bezstronny organ posiadający odpowiednie kompetencje do wnikliwego zapoznania się z istotą tego sporu i do wypracowania ostatecznego werdyktu. Organ ten rozsądnie i precyzyjnie rozważy stanowiska jednej i drugiej strony zaangażowanej w powstały konflikt i na podstawie obiektywnej analizy poznanych okoliczności wyda orzeczenie. W demokratycznym państwie prawa rozstrzyganiem sporów prawnych, a więc wymierzaniem sprawiedliwości, zajmują się sądy. Proces wymierzenia sprawiedliwości nie jest jednak prosty. Z utrudnień jakie jednostka dążąca do osiągnięcia sprawiedliwości może napotkać, wskazać między innymi trzeba niepotrzebne luki w prawie, brak harmonii orzeczniczej i odmienne interpretacje przepisów prawnych dokonywane przez sądy oraz urzędy publiczne czy w końcu ciągłe zmiany przepisów prawa. Wszystko to daje jednostce poczucie ciągłego braku stabilizacji i nieufność do organów państwowych zajmujących się z mocy ustawowego nadania rozstrzyganiem sporów prawnych pomiędzy podmiotami w państwie. Ustawodawca chcąc zagwarantować pewność sprawiedliwego rozwiązania w sporze ustalił pewne reguły prowadzenia postępowania sądowego niezależnie czy mamy do czynienia ze sprawą cywilną, karną lub administracyjną. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 9 kwietnia 1997r., (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483) w Rozdziale VIII pt. Sądy i Trybunały gwarantuje, że to właśnie Sądy i Trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz w państwie i to one jako jedyne wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej. Wymiar sprawiedliwości w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują zatem Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne oraz sądy wojskowe. Konstytucja RP gwarantuje również że postępowanie prowadzone przed sądami jest co najmniej dwuinstancyjne.

2. Zagwarantowana dwuinstancyjność postępowania sądowego w przepisach Konstytucji ma wyjątkowo doniosły charakter. Przede wszystkim chodzi o to, że pierwsza instancja rozpatrzenia sprawy przed sądem ma wymiar merytoryczny, natomiast druga instancja ma charakter kontrolny. Gdyby zdarzyła się jakakolwiek pomyłka i w pierwszej instancji wydany wyrok nie byłby sprawiedliwy lecz obarczony błędnymi ocenami dowodów, błędną oceną merytoryczną czy wadliwą interpretacją przepisów itp., wówczas skrzywdzona tym wyrokiem jednostka ma prawo do tego, aby jeszcze raz jej sprawa została zbadana przez sąd drugiej instancji. Do tego służą odpowiednie środki odwoławcze w tym m.in. apelacja (sprawy karne, sprawy cywilne) lub skarga (sprawy administracyjne). W tych pismach odwoławczych należy wskazać przede wszystkim to, co w rozumieniu strony skarżącej było nie tak z wyrokiem pierwszej instancji i podać odpowiednią argumentację, którą będzie rozważał pod względem jej słuszności sąd drugiej instancji. Warto tu zasygnalizować, że zasadniczo tego rodzaju pisma odwoławcze może wnosić samodzielnie jednostka, lecz są od tego wyjątki i tak np. od wyroku sądu okręgowego orzekającego jako sąd pierwszej instancji w sprawie karnej apelację do sądu apelacyjnego może sporządzić i wnieść jedynie profesjonalista (np. adwokat). Przejście przez dwie instancje postępowania sądowego nie zamyka jeszcze tematu, bowiem apelacja należy do tzw. zwyczajnych środków odwoławczych. Polski system prawny przewiduje również tzw. nadzwyczajne środki zaskarżenia do których należą kasacja (w sprawach karnych) oraz skargi kasacyjne (w sprawach cywilnych i sprawach administracyjnych). Wnosi się je do Sądu Najwyższego (w sprawach karnych i sprawach cywilnych) lub do Naczelnego Sądu Administracyjnego (sprawy administracyjne) i powinny być one zawsze sporządzone przez profesjonalistę.

3. Przedstawione możliwości prawne jednostki odnośnie do wywalczenia sprawiedliwego wyroku są jedynie instrumentami funkcjonującymi w kraju. Nie zawsze przejście przez co najmniej dwie instancje postępowania sądowego daje poczucie sprawiedliwości i prawidłowego rozwiązania sporu prawnego. Stąd istnieją i są niewątpliwie potrzebne rozwiązania pozakrajowe, które będą działały w ten sposób, że jednostce będzie dana możliwość, aby zupełnie niezależny organ sądowy znajdując się całkowicie poza układem prawnym określonego państwa, jeszcze dodatkowo zbadał sprawę. Jest to możliwe jednak pod pewnymi warunkami. Te wymogi wynikają z treści Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności sporządzonej w Rzymie z dnia 4 listopada 1950 r. (Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483), której Polska jest również stroną. Treść Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności nie pozostawia wątpliwości, że prawa jednostki w postaci prawa do życia, prawa do bezpieczeństwa, prawa do wolności czy prawa do sprawiedliwego procesu sądowego to prawa dla niej podstawowe i niezbywalne. W przypadku pogwałcenia któregokolwiek z tych praw gwarantowanych przez Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności skrzywdzona jednostka ma możliwość wniesienia indywidualnej skargi przeciwko państwu, które te prawa naruszyło. Niezależnym od krajowych sądów organem rozstrzygającym jest tu specjalnie powołany Europejski Trybunał Praw Człowieka mieszczący się w Strasburgu.

4. Skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu może wnieść każdy podmiot uważający, że jego prawa i wolności gwarantowane przez Europejską Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności zostały naruszone przez państwo, które jest jednocześnie stroną tej Konwencji. Rozpoczęcie procedury przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu wymaga zatem skutecznego pod względem prawnym skonstruowania i wniesienia wspomnianej skargi. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności przewiduje wpierw szereg warunków formalnych, których spełnienie jest obligatoryjne. Warunki formalne muszą zostać zachowane, ponieważ w przeciwnym razie Europejski Trybunał Praw Człowieka wyda decyzję stwierdzającą niedopuszczalność skargi i w efekcie wniesioną skargę po prostu odrzuci i pozbawi tym jednostkę merytorycznego rozpoznania skargi. W tym sensie warunki formalne są wyjątkowo ważne i nigdy nie należy dopuścić do ich zlekceważenia.

5. Wśród wymogów stawianych podmiotom chcącym wnieść skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, przepisy Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (dalej Konwencja) przewidują między innymi:

Po pierwsze; stroną przeciwko której składa się skargę, musi być tylko i wyłącznie państwo, które jest bezpośrednio stroną Konwencji, a więc państwo które tą Konwencje ratyfikowało, co oznacza włączenie jej przez to państwo do swojego porządku prawnego. Niedopuszczalne jest wniesienie skargi np. przeciwko indywidualnym osobom prywatnym, instytucjom państwowym czy podmiotom gospodarczym.

Po drugie; zarzutem skargi musi być naruszenie co najmniej jednego z praw zagwarantowanego w Konwencji, przy czym naruszenie to musi mieć miejsce już po rozpoczęciu obowiązywania Konwencji w państwie przeciwko któremu taka skarga jest wnoszona.

Po trzecie; podmiot skarżący musi przed wniesieniem skargi do Trybunału przejść całą przewidzianą prawem drogę sądową w swoim kraju, co oznacza, że musi wyczerpać najpierw wszystkie możliwe środki odwoławcze przewidziane w prawie swojego państwa. Jak wspomniano powyżej, konieczne jest, aby przed wniesieniem skargi do Trybunału np. w postępowaniu w sprawach cywilnych wnieść apelację, skargę kasacyjną, natomiast w sprawach karnych apelację i kasację, zaś w postępowaniu administracyjnym trzeba wpierw złożyć odwołanie od decyzji od organu pierwszej instancji do organu drugiej instancji, a następnie wnieść skargę na decyzję organu drugiej instancji do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego i dalej wnieść od wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego skargę kasacyjną do Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Po czwarte; przewidziany jest konkretny termin na złożenie skargi do Trybunału, który wynosi 6 miesięcy i termin ten liczony jest od wydania ostatecznego orzeczenia w sprawie. Wskazanego terminu nie można ani przywrócić, ani przedłużyć. Nie ma żadnej okoliczności usprawiedliwiającej ewentualne przywrócenie czy przedłużenie tego terminu.

Po piąte; wniesiona skarga musi zawierać nie tylko określenie przez skarżącego prawa, jakie zostało naruszone przez wskazane państwo i które zagwarantowane jest jednostce przez Konwencję, ale także wskazać trzeba, na czym to naruszenie konkretnie polegało i czy miało ono jakiś konkretny skutek dla jednostki.

Po szóste; wykluczona jest jakakolwiek inna równoległa interwencja organu sądowego w wymiarze międzynarodowym, co oznacza, że postępowanie przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w konkretnej sprawie musi być wyłączne. Podkreśla się, że Europejski Trybunał Praw Człowieka nie rozpatrzy żadnej sprawy, jeżeli została on poddana innej międzynarodowej procedurze dochodzenia czy też innemu rozstrzygnięciu.

Po siódme; jeżeli zarzutem jednostki w skardze jest m.in. przewlekłość postępowania sądowego, to wniesienie skargi do Trybunału poprzedza przejście całej procedury związanej z zaskarżeniem przewlekłości postępowania przed sądami polskimi. Oznacza to, że w sprawach, gdzie strona powołuje się na przewlekłości postępowania sądowego konieczne jest najpierw wniesienie skargi na przewlekłość postępowania sądowego do sądu krajowego. Podstawą działania w Polsce będą tu przepisy ustawy z dnia 17 czerwca 2004 roku o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz. U. z 2004 r. Nr 179, poz. 1843).

Po ósme; warto przedstawić, że dość niedawno, bo w dniu 1 czerwca 2010 roku, wprowadzono nową przesłankę dopuszczalności skargi. Dotyczy ona tzw. „znaczącego uszczerbku”, bowiem stwierdza się, że Europejski Trybunał Praw Człowieka uzna za niedopuszczalną każdą skargę indywidualną w przypadku, gdy wnioskodawca nie doznał znaczącego uszczerbku, chyba że poszanowanie praw człowieka w rozumieniu Konwencji i jej Protokołów wymaga rozpoznania przedmiotu skargi oraz pod warunkiem, że żadna sprawa, która nie została należycie rozpatrzona przez sąd krajowy, nie może być odrzucona na tej podstawie.

6. Przedstawione wymogi są wyjątkowo ważne i należy je wszystkie precyzyjnie wypełnić. W innym przypadku jeżeli strona wnosząca skargę nie spełni nawet jednego z przedstawionych warunków dopuszczalności skargi, wówczas skarga zostanie zwyczajnie uznana za niedopuszczalną i w konsekwencji nastąpi jej odrzucenie. Europejski Trybunał Praw Człowieka w tej sytuacji wyda decyzję o niedopuszczalności skargi. Decyzja Trybunału w przedmiocie odrzucenia skargi z powodu zauważonych uchybień formalnych jest niezaskarżalna. Strona wnosząca skargę już nigdzie nie ma możliwości odwoływać się od wydanej w tej materii decyzji.

7. Określone są także sytuacje w których skarga będzie uznana za niedopuszczalną. Chodzi między innymi oto, że Europejski Trybunał Praw Człowieka uzna skargę wniesioną za niedopuszczalną, jeżeli będzie ona np. anonimowa czy też przedmiot skargi był już wcześniej rozpatrywany przez Trybunał. Wśród innych warunków niedopuszczalności skargi przedstawia się także wcześniejsze lub równoczesne rozpatrywanie sprawy w innej prawem przewidzianej procedurze przed organami międzynarodowymi lub też stwierdzona zostanie przez Europejski Trybunał Praw Człowieka niezgodność przedmiotu wniesionej skargi z postanowieniami Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, a nadto nastąpi stwierdzenie oczywistej bezzasadności skargi czy nadużycia przez jednostkę prawa do skargi, co rozumieć należy jako wykorzystanie przez jednostkę skargi w celach niezgodnych z postanowieniami Konwencji, a nadto nie stwierdzi się „znaczącego uszczerbku” dla jednostki.

8. Czyniącą zadość wymogom prawa skargę jednostka wnosi bezpośrednio do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu na adres: The Registrar European Court of Human Rights Council of Europe F-67075 Strasbourg Cedex, France. Skargę może jednostka wnieść albo samodzielnie, albo przez swojego zawodowego pełnomocnika (adwokat, radca prawny). Skargę wnosi się na oficjalnym formularzu skargi dostępnym powszechnie w wersji elektronicznej lub w urzędach i sądach, do którego dołącza się ewentualnie kserokopie orzeczeń sądowych zapadłych w postępowaniu. Od złożonej skargi nie pobiera się żadnych opłat. Skargę w początkowej fazie można wnieść w języku polskim.

9. Pomyślnie wniesiona skarga zaktywizuje postępowanie prawne pomiędzy zaskarżonym państwem a Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, które po przejściu kolejnych etapów może zwieńczyć rozprawa przed tym Trybunałem. W przypadku podzielnia racji jednostki zawartych we wniesionej skardze, czyli stwierdzenia, że państwo naruszyło jednak postanowienia Konwencji, wówczas Trybunał wyda wyrok, w którym stwierdza naruszenie przepisów Konwencji oraz przyznaje skarżącemu odpowiednie zadośćuczynienie. Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu nie ma jednak mocy, aby dokonać zmiany wyroku sądu krajowego. Dlatego Europejskiego Trybunału Praw Człowieka nie można traktować jako kolejną instancję odwoławczą. Jest to raczej organ sądownictwa międzynarodowego powołany do określania ewentualnych nadużyć związanych z nie przestrzeganiem przepisów Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz załączonych do niej Protokołach dodatkowych (m.in. Protokoły nr 1,4,5,7,13). Wykonanie wyroku wydanego przez Trybunał należy już do kompetencji innego organu w postaci Komitetu Ministrów Rady Europy.