„Majowa Jutrzenka”, czyli wilanowska Noc Muzeów w „czasach zarazy”

W pandemicznym roku 2021 przypada 230 lat uchwalenia Konstytucji 1791 roku, nazwanej później Konstytucją 3 Maja. Pierwsza w Europie (szlachecka Rzeczpospolita Obojga Narodów o kilka miesięcy wyprzedziła rewolucyjną Francję), druga na świecie (po Konstytucji Stanów Zjednoczonych) o tak nowoczesnym i jak twierdziła ówczesna opozycja radykalnym charakterze.

W dniu ustanowienia Konstytucji 3 Maja przestała istnieć Rzeczpospolita Obojga Narodów, a w jej miejsce została powołana Rzeczpospolita Polska. Zniesiono między innymi wolną elekcję i wprowadzono władzę dziedziczną. Po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego polskim królem miał zostać członek rodziny Wettynów, niemieckiej dynastii istniejącej do dzisiaj. Niestety, jak wiadomo z lekcji historii, Stanisław August był ostatnim królem polskim, pomijając oczywiście kolejnych carów Rosji wkładających sobie na głowę koronę Królestwa Polskiego.W wyniku Konfederacji Targowickiej i zbrojnej interwencji Katarzyny II Wielkiej, cesarzowej Rosji, Konstytucja 3 Maja została zniesiona, zanim zdążyła mocniej zmienić nasze państwo i społeczeństwo.

Pozostaje jednak do dzisiaj przykładem pokojowej reformy, która miała rozwiązać problemy ustrojowe Rzeczypospolitej i przyczynić się do zbudowania potencjału państwa w przyszłości. Dzień uchwalenia Konstytucji 1791 roku jest jednym z najważniejszych świąt w Polsce, dlatego też w majową Noc Muzeów 2021 roku pragniemy uczcić okrągłą rocznicę jej uchwalenia.

Program edukacyjno-charytatywny „Debiutantki”, objęty od początku swojego istnienia patronatem Klubu Integracji Europejskiej, przeznaczony dla dziewcząt w wieku 18-25, którego celem jest rozwój społecznej, historycznej i estetycznej wrażliwości zainicjował uroczyste obchody. Wspólnie z Muzeum Pałacu w Wilanowie, Wyższą Szkołą Artystyczną, chórem Związku Artystów Scen Polskich, Zespołem Pieśni i Tańca Ziemi Hrubieszowskiej, Szkołą Florystyczną Małgorzaty Niskiej i Towarzystwem Stanisławowskim odtworzą utwory z epoki: „Polonez 3 Maja” oraz „Mazurek 3 Maja”, które przeniosą Polaków w ówczesne czasy. Złotym Mecenasem wilanowskiej Nocy Muzeów jest Bank Gospodarstwa Krajowego, dzięki któremu realizacja obchodów stała się możliwa.

„Polonez 3 Maja” zaprezentowano publiczności po raz pierwszy w krakowskich Sukiennicach podczas wielkiego balu zorganizowanego 8 maja 1791 r. na cześć uchwalenia Konstytucji i uczczenia imienin króla Stanisława Augusta. Nie wiadomo dokładnie, kto był jego twórcą. Część historyków wskazuje na Aleksandra Rodowskiego, krakowskiego kompozytora. Krótki, liczący tylko 3 zwrotki, tekst „Poloneza Trzeciego Maja” (autorstwa prawdopodobnie Franciszka Dionizego Kniaźnina) wyraża ogromny entuzjazm z uchwalenia Konstytucji i nadzieję, że odtąd jej prawa na trwałe zmienią życie zjednoczonego narodu polskiego. Polonez zrobił w Rzeczpospolitej Polskiej zawrotną karierę. Śpiewano go wszędzie, z euforią: „Vivat Sejm i Naród cały! / Dziś nam Nieba żywot dały! / Vivat! – krzyczcie wszystkie stany – / Niechaj żyje Król Kochany!”

„Polonez 3 Maja” doczekał się również zaszczytnego miejsca w literaturze pięknej i jest barwnie opisany w znanym wszystkim „Koncercie Jankiela” z „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza.

„(..)Brzmi Polonez Trzeciego Maja! – Skoczne dźwięki
Radością oddychają, radością słuch poją,
Dziewki chcą tańczyć, chłopcy w miejscu nie dostoją –
Lecz starców myśli z dźwiękiem w przeszłość się uniosły,
W owe lata szczęśliwe, gdy senat i posły
Po dniu Trzeciego Maja, w ratuszowej sali
Zgodzonego z narodem króla fetowali;(…)”

„Witaj Majowa Jutrzenko” znana też jako „Mazurek 3 Maja” to niezwykle wdzięczna i radosna pieśń – kolejna pamiątka ustanowienia Konstytucji 3 Maja. Kompozytor nie jest znany, chociaż niektóre źródła podają, że był nim sam Fryderyk Chopin. Melodia jest stylizowana na mazurka. Autorem słów wykorzystanych w utworze jest pisarz i uczestnik Powstania Listopadowego – Rajnold Suchodolski. Po upadku powstania listopadowego niemiecki kompozytor Richard Wagner użył melodii „Mazurka 3 Maja” jako motywu uwertury „Polonia”. Prawdopodobnie usłyszał go od podróżujących Polaków, których miał okazję spotkać.

Konstytucja 3 maja przetrwała czternaście miesięcy. W wielu zachowanych wspomnieniach „Majowa Jutrzenka” – okres, w którym „żyła” jawił się jako najpiękniejszy rok życia – od maja 1971 do maja roku następnego. W tych dwunastu miesiącach zawarła się cała epoka wolnej Polski.

Oprócz nagrania tych pięknych polskich utworów organizatorzy wilanowskiej Nocy Muzeów 2021 odtwarzają obyczajowość epoki, wyrażoną m.in. strojem. Studentki Wyższej Szkoły Artystycznej w Warszawie, pod kierownictwem kostiumografa i wykładowcy – Moniki Moskwy od miesięcy projektują i tworzą suknie z tego okresu historycznego. A jest, co tworzyć. W czasie Konstytucji 3 Maja spotykamy młode elegantki noszące się zgodnie z ostatnim francuskim krzykiem mody jak i starsze, konserwatywne panie, które potrafiły nosić do śmierci gorsety oraz niemodne ubiory z czasów swojej młodości. Nowy krzyk mody to suknie, których cechą charakterystyczną jest podniesiony stan, kończący się tuż pod biustem (który zaczął być niezwykle eksponowany). Lejące suknie nie opinają talii a wręcz przeciwnie maskują ją, przez co kobiety nie muszą już zakładać gorsetów. Modna suknia posiada krótkie rękawy. Przed chłodem chroni modną panią piękny szal i długie za łokcie rękawiczki, które dają dodatkowe ciepło. Na balach często spotyka się diademy na głowie i piękne złote wykończenia, które nawiązują do motywów antycznych.

Hubert Vautrin – francuski jezuita, pisarz i guwerner, podczas swojego pobytu w Polsce pod koniec XVIII w. zauważył, że w Warszawie: „Kobiet w stroju cudzoziemskim jest znacznie więcej niż mężczyzn i tak samo jak Francuzki, są one niewolnicami mody. Zaledwie w Paryżu powstaje nowy strój, rodzi się najdrobniejsza zmiana w przybraniu toalety, musi ona natychmiast trafić z krawieckim manekinem do Warszawy, a stąd na prowincję” („Obserwator w Polsce”).

Zatem mężczyzn ubranych w cudzoziemskie fraki było w Rzeczpospolitej Polskiej znacznie mniej niż tych noszących kontusze, chociaż wąsaty Sarmata ubrany w kontusz był niestety symbolem zacofania, pijaństwa i starych czasów. Jednak z czasem pojawił się też Sarmata oświecony, który – choć ubrany po polsku – był wykształconym kosmopolitą, podejmującym próby reformy kraju patriotą, ceniącym dawne sarmackie, dobre tradycje. Konflikt kontusza i fraka był wszechobecny. Znalazł również odzwierciedlenie na scenie Teatru Narodowego, gdzie w wielu sztukach dworowano sobie z obcej mody, stawiając mimo wszystko na rodzimy strój.

Muzeum Pałacu Króla Jana III Sobieskiego w Wilanowie jest miejscem, w którym narodził się program „Debiutantki”. To tutaj odbywają się kolejne jego edycje i uroczyste inauguracje, bale, koncerty, wystawy oraz kolejne Noce Muzeów. Czasy Konstytucji 3 Maja to okres, w którym właścicielami dóbr wilanowskich byli Aleksandra z Lubomirskich Potocka i Stanisław Kostka Potocki (czynnie zaangażowany w tworzenie Konstytucji). Małżeństwo jest jednym z pierwszych w Polsce, którzy udostępnili swój pałac i swoje kolekcje, tworząc otwarte dla publiczności muzeum. Twórcy wilanowskiej Nocy Muzeów w pandemicznym roku 2021 wierzą, że duchy obojga – Jej – zapalonej kolekcjonerki i Jego – mecenasa, historyka, polityka, pisarza, podróżnika a także pierwszego w Polsce archeologa otoczą opieką ich dzieło. Dzieło tworzone „w czasach zarazy”.

Agnieszka D. Michalczyk

Absolwentka Wydziału Filozoficzno-Historycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego, stypendystka University of Alberta, Edmonton, Kanada. Społeczniczka i mentorka. Autorka programu edukacyjno-charytatywnego „Debiutantki”, realizowanego w Muzeum Pałacu w Wilanowie. Prezes Fundacji im. Królowej Mari Kazimiery. Kurator wielu wystaw (kostiumy, fotografie, obrazy). Producentka. Mecenas Akademii Dobrego Stylu KIE. Organizatorka Balu Debiutantek i wyjazdu polskiej delegacji na Opernball w Operze Wiedeńskiej.

Na zdjęciach wykonanych w ogrodach i wnętrzu pałacu w Wilanowie uczestniczki projektu Debiutantki w strojach z epoki (na pierwszym i ostatnim w galerii autorka). Wszystkie zdjęcia Katarzyna Dobraszkiewicz Photography.